ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਧੌਲਪੁਰ ‘ਚ ਸਥਿਤ ਮਚਕੁੰਡ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੀਰਥ ਅਸਥਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਪਵਿਤਰ ਧਰਤੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨਾਲ ਗਵਾਲੀਅਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਰੁਕੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ 4 ਮਾਰਚ 1612 ਨੂੰ ਇਸ ਅਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਮੁਬਾਰਕ ਚਰਨ ਪਾਏ ਸੀ।ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਖੂੰਖਾਰ ਸ਼ੇਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਚੰਦੂ ਸਾਜਿਸ਼ ਤਹਿਤ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਖੁੰਖਾਰੂ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਲਈ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਿਆ। ਇਤਿਹਾਸ ਮੁਤਾਬਕ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੂੰਖਾਰ ਸ਼ੇਰ ‘ਚ ਦੁਆਪਰ ਦੇ ਭਸਮ ਹੋਏ ਕਾਲ ਯਮਨ ਦੀ ਰੂਹ ਦਾ ਵਾਸਾ ਸੀ। ਖੂੰਖਾਰ ਕਾਲ ਯਮਨ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣ ਕੇ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੀ ਭਾਲ ‘ਚ ਘੁੰਮਦਾ ਭੁੱਖਾ ਸ਼ੇਰ ਉਸ ਅਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਆ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੇ ਚੰਦੂ ਮਸਤੀ ‘ਚ ਬੈਠੇ ਸਨ ਤੇ ਮਨੋ ਮਨ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਅੱਜ ਸ਼ੇਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰ ਲਵੇਗਾ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਪਰ ਇਧਰ ਸ਼ੇਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਰਵਾਉਣ ਖਾਤਰ ਚੀਕ ਚਿਹਾੜਾ ਪਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੀ ਮਚਾਨ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰੇ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅੱਗੇ 12 ਫੁੱਟ 5 ਇੰਚ ਲੰਬਾਂ ਸ਼ੇਰ ਦਿਹਾੜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਾਲ ਯਮਨ ਦਾ ਉਧਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਾਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਲ ਯਮਨ ਨੂੰ ਕਲਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਹੱਥੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ।
ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਵਾਚਦਿਆਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹੀ ਉਹ ਸਥਾਨ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਸਤਯੁਗ ‘ਚ ਮਹਾਨ ਯੱਗ ਦੀ ਰਾਖਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਰਾਜਾ ਮਾਨਦਾਤਾ ਅੱਗੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕੀਤੀ। ਰਾਜਾ ਮਾਨਦਾਤਾ ਨੇ ਯੱਗ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਮਚਕੁੰਡ ਨੂੰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨਾਲ ਭੇਜਿਆ। ਮਾਨਦਾਤਾ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਮਚਕੁੰਡ ਨੇ ਇਸ ਯੱਗ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਨਦੇਹੀ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ। ਯੱਗ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਉਪਰੰਤ ਮੱਚਕੁੰਡ ਨੂੰ ਵਰ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਜੋ ਪ੍ਰਾਣੀ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਨੂੰ ਜਗਾਏਗਾ, ਉਹ ਭਸਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਚਕੁੰਡ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਪਹਾੜੀ ਗੁਫਾ ਅੰਦਰ ਲੁੱਕ ਕੇ ਸੌਂ ਗਿਆ।ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ‘ਚ ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਆਪਰ ਯੁੱਗ ‘ਚ ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਾਹਾਰਾਜ ਦਾ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਛਿੜ ਗਿਆ ਤਾਂ ਆਪ ਆਪਣੇ ਮਾਮੇ ਕੰਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਜੇਤੂ ਹੋ ਗਏ ਪਰ ਯੁੱਧ ਸਮਾਪਤ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਜਰਾਸਿੰਦ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਰਣਭੂਮੀ ਵਿਚ ਹਰਾਇਆ ਪਰ ਜਰਾਸਿੰਦ ਨੇ ਫਿਰ ਮਥਰਾ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਾਹਾਰਾਜ ਨੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਮਥਰਾ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਜੰਗਲ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ ਤੇ ਇੱਧਰ ਜਰਾਸਿੰਦ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸੂਰਬੀਰ ਯੋਧਾ ਕਾਲ ਯਮਨ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਾਹਾਰਾਜ ਧੌਲਪੁਰ ਵਿਖੇ ਉਸ ਗੁੱਫਾ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਮੱਚਕੁੰਡ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਗੁੱਫਾ ਅੰਦਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਿਤਾਬਰ ਭਾਵ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਦੁਸ਼ਾਲਾ ਮਚਕੁੰਡ ਉਪਰ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਹੋ ਕੇ ਲੁੱਕ ਕੇ ਬੈਠ ਗਏ। ਉੱਧਰ ਕਾਲ ਯਮਨ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦਿਆਂ ਇਸੇ ਗੁੱਫਾ ‘ਚ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਾਹਾਰਾਜ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਹਨ।
